Хрватската писателка Михаела Гашпар Ѓукиќ (1973) беше една од гостинките на 7. издание на Фестивалот на европска литература „Букстар“ во Скопје
Нејзино примарно занимање е скулптурата, но веќе со години не се занимава со неа, туку се посветува на пишувањето. Работи и како маркетинг-директор и раководител на одделот за дизајн во приватна компанија. Со книжевност се занимава од 2010 година. Има објавено неколку романи и една збирка кратки раскази. Во 2011 година со свој расказ влегла во најтесен круг за награда на натпреварот „Причинг“. Ракописот за романот „Митохондриска Ева“ е прогласен за најдобар прозен ракопис на 7. анонимен натпревар на „Матица Хрватска“ во 2012 година. Збирката раскази „Колаче, тутун, брич“ била во најтесен избор за наградата „Ксавер Шандор Ѓалски“, а романот „За чајниците и жените“ влегол во финале за наградата „Фран Галовиќ“, додека нејзиниот роман „Часовничарот“ е објавен на македонски јазик. За тоа кога почнала да го пишува својот прв роман, таа вели.
- Во 2012 г. во тишината и белината на „Ворд“ настана мојот прв роман и оттогаш редовно пишувам и објавувам. Многупати сум слушнала дека пишувањето останува како последна опција за одбрана од тежината на секојдневието, оној последен бедем и нужен излез. Тежината и мракот на тогашниот живот ме насочија кон пишувањето. Иако звучи како клише, нема да претерам ако кажам дека мене пишувањето ми ја спаси главата, ми даде смисла и сила да продолжам да дишам. Да излезам од дома, онаа најбанална работа што сите секојдневно ја правиме. За мене дури и тоа беше несовладлива препрека, нешто страшно мачно и невозможно. Дури и да зборувам ми стана претешко и сè повеќе бев во состојба на молк. Мојот прв роман не беше само вресок или повик за помош, тоа беше некакво внатрешно лупење на оние слоеви што воопшто не беа дел од мене. И денес кога размислувам за тој период од животот, воопшто не ја познавам таа личност што го носеше моето име и презиме и датум на раѓање. Како долго време да ми бил украден идентитетот.
- Од пишување не може да се живее. Можеби и може, но јас не сум подготвена за таква неизвесност. Животот не е нималку романтична појава и нѐ тера да го соголиме од романтичните слоеви чии делови тогаш можеме да ги чуваме во некој орман и повремено да ги вадиме и во нив да уживаме. Би сакала само да пишувам, тоа да ми биде единствена работа, но не гледам за тоа никаква можност бидејќи пишувањето не доаѓа од морањето, туку од потребата. Она што доаѓа од нуждата да се донесе леб на маса не е книжевност. Уметноста и онака многупати е сурова кон човекот, не му угодува и не идеализира.
Дали добрата приказна се крие некаде длабоко во писателот и чека или можеби излегува неочекувано во одреден момент?
- Не знам како го прават тоа другите, но мене моите приказни ме пронаоѓаат сами. Јас всушност и се плашам од нив бидејќи исползуваат од мрачните ќошиња. Некои големи теми не ме интересираат бидејќи мојот живот не е особено интересен и полн со некакви големи приказни. Ме интересира малиот човек и неговата мала вселена. Како што вели еден мој пријател: „Напиши роман од перспектива на лабораториска ламба и ако е добар, тогаш тоа е голема приказна“. По последниот роман воопшто не мислев да пишувам некое време. Но последната година ми беше особено тешка во секоја смисла и до неодамна не знаев дека тоа е приказна што ме бара. Иако тоа сѐ уште не е роман, јас со оваа приказна сѐ повеќе се дружам, пријателствуваме, се договараме каков ќе ни биде влезот во романот, од кое лице тој ќе потече, што очекуваме една од друга… и тоа е многу возбудливо, пред нас има толку многу работи што треба да ги разрешиме. Понекогаш има и тешки моменти, кавги и недоразбирања, тоа е интензивен однос, речиси љубовнички.
Во едно од вашите интервјуа велите: „Пишувам за она што можеби некому нема да му се допадне, бидејќи сме притиснати од сите страни од некоја наметната естетика на животот, а која всушност е грозен кич“. Како една уметница се снаоѓа во таквото опкружување?
- Треба да се ослободиме од идејата дека живот е убав и дека нуди спектакл. Ако им веруваме на сликите од социјалните мрежи, на тие силни, високо естетизирани прикази на туѓите животи од весниците, сопствениот живот наскоро ќе го сместите на обвинителна клупа и ќе му судите дека ве разочарал. Целиот тој приказ е изграден на лаги и измами, се провлекува агресивен оптимизам и не му дозволува на човекот да биде слаб, беден и болен. Не постои „Фотошоп“ што ќе ги поправи, на пример, болеста или сиромаштијата, тагата и јадот, а оние малобројните што не се согласуваат да бидат дел од тоа, се отфрлени, несфатени и презрени. Но, од некоја причина имаме потреба да се прикажеме како совршени. Нашите животи се премачкани со емајл и посипани со светки. Тоа е како некоја болест од која колективно боледуваме или своевидна мимикрија со која се приспособуваме на тие високи критериуми на социјалните мрежи.
Кажете ни во неколку реченици нешто за приказната во Вашиот последен роман „Голема работа“ („Диспут“, 2020)?
- Тоа е роман за семејство што е економски целосно скршено и ја гледа својата шанса за успех во животите на оние што се болни, бедни, несреќни и без љубов, па во својата куќа им приредува работилници за духовно исцелување, надрилекување, гатање од карти и за нив има инстант решенија, а притоа и самите се сосема изгубени души, пропаднати претприемачи, а на крајот и лоши родители на своите деца. Во овој роман се пресметувам со идејата дека можеме да живееме во изобилство и константно задоволство ако преземеме некои глупави преддејствија и вибрираме исправно, а со такви содржини е преплавен интернет-просторот и сѐ повеќе луѓе ги примаат во себе. Бог е пребавен во своето дејствување, медицината е прескапа, а поповите се зафатени со сопствените битки и политика, па овој бизнис е многу проширен и многумина се корисници на овие услуги.
Добитничка сте на неколку книжевни награди, а влеговте и во финалето на „Т-Портал“ за роман на годината. Каков е Вашиот генерален став за книжевните награди?
- Овој дел нема врска со литературата и е многу оптоварувачки бидејќи го претвора писателот во некој натпреварувач и го турка во некој простор на естрадата. На писателите таму не им е местото, тоа е целосно неприродно и пишувањето е неспоиво со естрадните содржини. За време на пишувањето, никој не размислува за наградите и некакви кандидатури што следуваат. Сето тоа не му припаѓа на тивкиот процес на создавањето и мене таквото настапување воопшто не ме интересира. Меѓутоа, времето во кое живееме разви многу методи на герилски маркетинг, книгата се третира само како производ, а писателот како нејзин дизајнер. Дури имаме и некои чудни наслови на новински текстови, на пример, писателите се борат за наградата - како да сме подготвени после обука да влеземе во рингот. Во овие неколку свои литерарни години тој дел ми стана сосема неважен и не „горам“ по него. Ако наградата дојде, во ред, ако ме заобиколи, можам да ѝ мавнам на поминување и да си продолжам по својот пат.
Во една пригода рековте дека авторките на својот грб носат двоен товар, дискриминација и идеологизација. Дали тоа го доживеавте во сопственото искуство?
- Се разбира, тоа нужно се надоврзува на ова прашање за наградите: имено, веќе неколку години по ред имаме над половина авторки пријавени за тие фамозни големи награди, а во финале влегуваат главно колегите и во повеќето случаи се и лауреати. Тоа го забележуваат и тие самите и тоа е честа тема меѓу нас. Потоа имаме критики од еминентни автори, како оној дека дури четири петтини од домашните авторки не заслужуваат да се занимаваат со пишување, како жената да треба со нешто претходно да го заслужи пишувањето, потоа дека „надоаѓаме во фаланга“ во контекст на мизогините и сексистички критики на романот на една колешка. Тоа е под секое ниво, па дури и да се работи за лош текст. Од друга страна, постојано се очекува во текстовите ангажирано да ја вметнуваме основата на феминистичкиот дискурс што ќе го покрене тој текст бидејќи тој во спротивно ќе се прогласи за недоволно ангажиран и несовремен. Сега, се разбира, зборувам за околностите во Хрватска, не сум упатена каква е ситуацијата кај вас, но имам надеж дека е подобра.
Ја следите ли современата проза во регионот, можеби и некои македонски писатели, и кого особено го цените?
- Меѓу великаните на македонската книжевност еден за малку ќе пропуштев. Пред две години во превод на својот издавач во Хрватска го прочитав романот „Големата вода“ на Живко Чинго, кој целосно ме одушеви. Приказната за Лем, сираче што е испратено во дом што личи на логор, е книга што често ја давам како препорака од овој голем македонски писател и интелектуалец. Замислете, можеше да се случи никогаш да не го прочитав, тоа би бил баш голем пропуст. Румена Бужаровска е прекрасна авторка, која многу ми се допадна и нејзиниот роман во Хрватска беше исклучително читан. Исто така, и Александар Прокопиев, чие интервју го прочитав пред неколку дена. Ми се виде како особено интересен човек на кој главна окупација му се маргиналците, што ни е заедничко.
На македонски јазик е објавена Вашата книга „Часовничарот“ (на хрватски „Немирница“ или регулатор за точноста во часовите). Што означуваат „отчукувањата на тој часовник“, дали е тоа спознание за времето што понекогаш незабележливо ни истекува?
- Тоа е роман за времето што толку лесно ни истекува, а во кое нашиот личен систем на трепнежи, регулатор на исправноста, сериозно откажува. Поголемиот дел од животот го поминуваме стопени со идејата дека сме добри, правични, верни и за секое потфрлување имаме подготвен одговор, па се извлекуваме на сплетот на околностите, случај што нѐ натерал да не бидеме на висината на задачата. Сите наши квалитети и сите наши неуспеси се дел од нашата природа, невозможно е да се достигне тој недостижен идеал на добрина, а сепак самите себе се канонизираме уште за време на животот каде и кога и да стигнеме. „Немирница“ зборува токму за еден таков миг на човек што полека заминува од овој свет и прави рекапитулација на своите грешки и долгови кон другите.
Во Скопје сте во многу интересно друштво на светски автори. Се радувавте ли на гостувањето и што очекувате од учеството на овој фестивал?
- Јас секогаш му се радувам на Скопје, во секоја пригода, и веќе сум била тука неколку пати. Секојпат ми е жал кога го напуштам. Ја сакам традиционалната храна, а особено ја сакам македонската фолклорна музика; таа секогаш на ист начин ме одушевува и многу често навечер во мојот дом може да се слушнат „Елено, моме, Елено“, „Калеш бре Анѓо“, „Јовано Јованке“… Всушност, би можела да кажам дека македонската народна музика ми е многу важна, многу често ми е инспирација и навистина ова не го кажувам куртоазно, туку се чувствувам како конечно да сум добила можност да кажам колку ми значи. Паметам дека Кочо Рацин некаде запишал дека песната на Македонија е нејзина молитва, огледало на нејзината душа и нејзиниот здив. Баш така и јас ја доживувам. Моите очекувања од фестивалот се баш такви каква што е и музиката.