Сепак, вулгарната партиска логика овде е здружување заради уништување некого, а потоа ваквата бизарна политичка оправданост се преселува и во дворот на секојдневието, во училницата, кафеаната, маалото, канцеларијата, болницата... Токму политичкиот прогнаник Бродски има речено дека единствени заеднички нешта помеѓу поезијата и политиката се буквата „п“ и буквата „о“
Пред неколку години ако прашавте некој надвор од Македонија кој е најдобриот современ македонски поет, секој ќе го изговореше Вашето име. Дали е само мој впечаток или како да се повлековте по еден многу активен и успешен творечки период?
- Кога водата се повлекува, се гледа сè што е наталожено и фрлено во неа. Отсекогаш сум сакал да бидам близу водата, да ги набљудувам сите нејзини брановидни движења како совршена метафора за кардиограмот на нашите животни периоди. Бродски велеше: „Да се биде близу вода, да се види бран како удира на брегот на полноќ - за мене тоа е како времето да излегува надвор од водата.“ Сега го живеам токму тоа време на тишина, враќањето назад кон дворот на детството, потонување во нечујните бранови на таа загубена невиност. Сфатив дека ателјето на сликарот е почудесно од галериите, дека процесот на пишување е далеку посуштински од сите патувања на телото. Не престанав да размислувам за зрелоста на зборовите, нивната несовршеност, милост и убиственост. Пишувам како дете што ја крие тетратката прегрнувајќи ја со едната рака, оставајќи само птиците и мртвите да го прочитаат напишаното.
Многу често бевте надвор од Македонија, Ви недостигаат ли тие долги престои во други земји, кои не се дома, или релативен е поимот дома?
- Домот останува соѕидан од тулите на времето, тој останува конзерватор на безбедноста, на скриените играчки, на важните, а нефункционални предмети и книги. Патував постојано две децении со отворени очи и куфер низ кој предметите беа хаотично распоредени, како одговор на стерилно средените хотелски соби. Двапати бев сместен во соба без прозорци, еднаш во хотел изграден во карпа, а другпат среде светска метропола чиј ноќен пејзаж беше нацртан на ѕидот. Така изгледа реалноста што ја живееме, соѕидана и исцртана без мириси и вкусови. Како и повеќето од нас, го живеам внатрешниот вѕидан „егзил“ обидувајќи се од домот-наследство да направам дом-суштина. Елизабета Шелева пишува дека егзилот означува првобитна дислокација од примордијалниот дом, кој некогаш бил на небото, небесен, екстра-терестријален. Наместо да ги менувам домовите, почнав да го разместувам мебелот низ домот. Секому му е потребна динамиката на присуството. Понекогаш стравот од „поседување на домот“ поттикнува постојано разместување на масите, рамките на ѕидот, чашите во витрините, како физичко и календарско одложување на мигот кога домот ќе почне да те поседува. Секој праг е почеток на нечие движење, секој покрив е почеток на нечие небо. Ние ги купуваме домовите што стојат како тег на ногата за да се убедиме дека нема да ги напуштиме. Но, не случајно во говорот на стварноста конструкцијата „вечен дом“ означува продолжување на животот само во смртта, а токму тој страв среде пандемската стварност е чуварот на нашата трајна вдоменост. Токму тој страв е аларм што се вклучува и при најмало движење, аларм што не прави разлика од тело до тело, што не разликува бегство од прошетка. Во таквите домови на припадноста почнуваме да наликуваме едни на други и без маски врз лицето.
- Да не заборавиме дека не е иста позицијата на уметникот од минатиот век и денес: тогаш ја немало сенката на разиграниот медиумски простор и било доблест да се каже нешто. Делез пишуваше за новиот вид репресија на современите општества, наместо цензурата, сега се јавува притисокот да се каже нешто за сешто, макар што тоа за три минути ќе биде покриено со некоја нова информација. Тоа е она на кое Данило Киш, на реченицата на Крлежа: „Политиката е наша судбина“, одговори со „Политиката е наша несреќа“. Секако, има исклучоци во лицето на Хавел или Сенгор, но моментно мислам дека не му се дава простор на политичарот што не сака да биде скулптура. Повеќето награди кај нас што се доделуваат, за жал, се поврзани со буџетот, и сите институционални и универзитетски примања, исто така. Погрешно е да се мисли дека секој од нив ја поддржува која било актуелна власт, особено ако се има предвид дека при наградите има и жири, кое исто така понесува одговорност. Бев номиниран од институцијата што најискрено ја почитувам и сакам, МКЦ, како неограден простор за врвната немонденска култура и уметност. Секако, не сакам да се претставувам како жртва, како евтин трговец на болката, зашто не паметам еден награден кај нас, а да не биде претворен во статична мета за отстрел. Доколку пак оваа омраза не се прошета низ медиумите, значи „му се плашат“, „зад него/неа стои тој и тој“, „член е на сите можни комисии“… Радосен сум што ме процениле за немоќен.
Веќе дваесет години повеќе сум надвор од Македонија. И порано го судеа отсуството, а потоа присуството. Но, не сакам да судам никого. „Немам две срца - едно да љуби, а друго да мрази“, стои во „Дервишот и смртта“. Секој си има своја патека за одење, во литературата никој никому не му го одзема местото оти есетиката не прима резервации, ниту живее во функционална хиерархија во која за секој исчезнат постои замена. Секој автор трага по релативните вистини на сопственото или туѓо присуство во историското или лично време, во дефинираниот или посакуван простор.
Знаев дека нема да пишувам стихови според порачките на денот и покрај сите добиени и недобиени домашни и странски признанија, иако овде добивав закани дека ќе бидам изолиран, дека ќе ме направат осамен, ама осаменоста е моја најбезбедна татковина. И дека ќе ме направат безгласен, но одамна сум отуѓен од гласноста, кога тишината е мојот дом во пишувањето. Може ли да се фрли камен по куќата што одамна е напуштена? Омразата прави мраз од нас.
Во тоа време напишав еден коментар во кој потенцирав дека еден ваков редок поет не заслужува да биде влечкан во калта. Ви пречи ли таа некоја класична хипокризија од која како општество никако да се ослободиме?
- Не можам да ја заборавам вашата отворена поддршка и поддршката на други новинари и пријатели што ме предупредија дека ми се подготвува она што во социологијата се нарекува „убиство на карактерот“. Метафората со калта ја прифатив како слика на бегалец што илегално минува строго дефинирани граници, но зад себе остава стапки што ќе се исушат и во чиј длабок отпечаток од ѓонот ќе израснат диви цвеќиња. Такви се боите и мирисите на секое бегство во потрага по сопствениот глас. Кога се тргнува во лов кај нас се оди во група, а ниту куршумот не е осамен, туку се распрснува во сачми и убива дрвја, плодови, сончеви зраци… Но пленот е сам, а за оние што се спремни да убијат, самотијата е слабост на пленот, а не негова слободност. Кафка во еден од своите афоризми пишува дека духот се ослободува дури тогаш кога престанува да биде поддршка. Сонувам за осаменост што не повредува други или за здружувања без потреба да се убие. Сепак, вулгарната партиска логика овде е здружување заради уништување некого, а потоа ваквата бизарна политичка оправданост се преселува и во дворот на секојдневието, во училницата, кафеаната, маалото, канцеларијата, болницата... Токму политичкиот прогнаник Бродски има речено дека единствени заеднички нешта помеѓу поезијата и политиката се буквата „п“ и буквата „о“. Постојат начини да се задржи пламенот на сопствениот глас и големо прашање е како да се зачува поезијата од убиствената пресметливост на политичката логика, како поетскиот свет да остане траен сомнеж наместо привремен став. Верувам дека книжевноста има свои механизми на одбрана од порнографската баналност на дневната политика. Хипокризијата што ја споменувате само врши притисок да пронајдеме поинаков јазик, неразбирлив за политичките анкетари и преправачи на историската човечност, да копаме по новите метафори на поинакво паметење на стварноста. Ова е време-невреме кога треба да се закопаат тајните и зборовите, и да се одбележат во неисцртана мапа, ова е време кога треба да се зачува светлината од свеќата меѓу дланките и по цена да се изгориш зашто надвор има толку рефлектори и е толку гласно што кога ќе ја отвориш устата, никој не знае дали крикнуваш или засилено молчиш.
Балканот ментално може да се запечати во една слика: мала бара, а многу крокодили. По извесно време ќе снема што да се лови и започнува ловот по себеси. Автоимуните болести се само анатомско пресликување на нашата стварност.
Маџиров, или поетот-номад како што Ве нарекуваат, е еден од ретките што на толку суптилен начин, низ стихови, ги промовира македонската култура и јазик надвор. Ќе продолжите ли да го правите тоа?
- Првите патувања беа нагон за отсутност. Тоа се мигови кога твоето сопствено тело станува само сенка на веќе напишаното, кога ти доаѓаш како телесно задоцнување откако стиховите веќе отпатувале во сигурната зона на некој нов јазик. Македонскиот јазик честопати го чувствувам како бескрајно сигурносно јаже што ми дозволува да потонам до дното од човечката универзална свест, до разбирливата тишина на универзалната човечка болка. Кога како дете навечер ќе побегнев од домот, мислев дека сите надвор се во бегство, дека и сенките бегаат од вечното проклетство на светлината. Тогаш не знаев да зборувам и немав јазик со себе, и ми се чини многу подобро го разбирав јазикот на светот. Сè уште се чудам како поетот што постојано се прашува може да помогне во декодирањето на световноста. Можеби токму признанието дека во секој миг од животот сме исправени пред огледалото на непознатото е суштинско за разбирање и прегрнување на светот.
По четирите поетски книги зад себе („Заклучени во градот“, „Некаде никаде“, „Преместен камен“ и „Остатоци од друг свет“), последната објавена во 2013 г., не се појави нова. Зошто?
- Во меѓувреме се појавуваа преводи на повеќе јазици и преку прашањата што ми ги поставуваа преведувачите одново и одново се убедував дека една песна не може никогаш да биде завршена и датирана. Врховниот јазик е тишината, а во нашата култура таа е опасна, навестува непријатност кога сите одеднаш ќе замолкнат над масата, или се смета за одобрување наместо за револт, но за моќта на тишината треба да се прашаат птиците кои замолкнуваат пред да почне бомбардирањето. Запишувам, а бесмртноста на зборовите е во постојана битка со мојата смртност. Објавувањето е само желба за заборав на веќе запишаното. Во една од своите песни Рајнер Кунце кога го прашуваат кога ќе ја објави својата нова книга, ги запишува стиховите: „Крајното време доаѓа однатре / Крајно време е кога семките / се убаво поцрнети // А тоа прво го знае / дрвото.“ Запишаните зборови стануваат плод само кога тие ќе се претворат во внатрешна воздишка на оној што ги чита.
Вашата поезија „Гардијан“ ја смести меѓу 50. најубави љубовни поезии, рамо до рамо со некои нобеловци. Ми се чини дека нема поубава селекција од оваа. Пишувате ли сè уште љубовни стихови?
- Љубовта би можела да се сфати како топење на волјата, би рекол Руми, но тој исто пишува дека не постои друг начин да се постои освен преку размена на љубов. Во античкото двојство на љубовта и смртта, се чини дека смртта е само сенка на загубена љубов. Кога баба ми зборуваше за нејзината голема љубов кон дедо ми, таа секогаш нагласуваше колку мал простор ѝ беше потребен за да живеат еден до друг. Големината на љубовта ја мереше со маленкоста на собата, креветот… Спротивно, денес малиот простор нè потсетува на смртта, на телесната димензионална точност на болничкиот кревет, на гробот. За љубов ни треба огромен простор, доволен богови да застанат помеѓу нас. Во хоризонтите на современите далечини стануваме точки или лесни мети на смртта, која секогаш е прикажана осамена. Повеќето стравови што се издолжуваат како сенки околу нашите тела се стравовите од разделба, од нечие или сопствено отсуство. Во нашиот јазик немаме збор за мајка што го изгубила своето дете, зашто големината на љубовта не дозволува именување на нејзиното исчезнување. Од друга страна, македонскиот толковен речник дозволува негација на среќата, но не и на тагата. Има несреќа, но нема нетага. Љубовта може да биде одложување на тагата и потпишано примирје со смртта. Блиска ми е идејата дека сите простори се движат низ просторите на љубовта, дека безвременоста почнува со смртта, а беспросторноста почнува од љубовта.
Во едни мои омилени стихови од Вашата поезија велите: Живеам меѓу две вистини/како неонка/ што се колеба во празен ходник. Се чувствувате ли сè уште така?
- За разлика од предметите, кога вистината ќе се пресече на две, се раѓаат две лаги. Мислам дека во стварноста ни недостигаат повеќе вистини, затоа што се плашиме од нив. Полесно се соочуваме со вистините ако ги наречеме тајни, зашто ако закопаш вистина, чувството на вина ќе те следи како изгладнето куче, за разлика од закопувањето тајна што нуди спокој. Спокојот го пронаоѓам во меѓупросторите, кога едни сакаат да те сместат таму, други онаму, а ти чекориш по работ како месечар што не се плаши од будење. Спокојот го наоѓам во необележаните куќи и улици, во просторот помеѓу две државни граници, во пукнатините од ѕидот што дозволуваат светлина, во меѓусветовите на неонката што се колеба, што трепка како око на дете со испружена дланка кон непознатото.
Сепак, Вашето име повторно осамна во јавноста со една убава вест, Вашата песна „Окото“ доби музичка мелодија во изведба на познатата Бека Стивенс (номинирана за „Греми“) и „Д сикрет трио“, а како композитор се јавува Мајкл Лиг, неколкукратниот добитник на „Греми“ и лидер на „Снарки папи“. Како се случи ова и ќе биде ли можеби нов поттик за повторно да почнеме да слушаме за Ваши успеси низ светот?
- Бека Стивенс ја пронашла песната на англиски јазик објавена на веб-страницата на британското списание „Модерн потери ин транслејшн“. Оваа песна сè уште не е објавена во книга, а се најде на оваа веб-страница затоа што ја прочитав на прославата на педесетгодишнината од првиот број на ова списание во Оксфорд, основано од Тед Хјуз и посветено на поезијата во превод. Како што ми рече Бека Стивенс во подоцнежниот разговор, откако демо-снимката веќе беше готова, овие стихови уште при нејзиното прво читање природно нашле дом во мелодијата компонирана од Мајкл Лиг, чија музика ја следев веќе неколку години. Најмагичното во сета оваа приказна е тоа што песната „Окото“, која е напишана пред неколку години и чии последни стихови се: „Во дланките чувам дом/соба за молитви во болнички двор“, тие ја преобликувале во мелодија додека се борев за здив и грам светлина на Инфективната клиника во Скопје, каде што отворањето на окото значеше повторно раѓање во светот на видливото и допирливото.
Не сакав да зборуваме многу за ова искуство, но некако, ете, се наметна. Мошне тешко ја искусивте пандемијата, не само поради откажувања на настани, туку и лично... Како се чувствувате во моментов?
- Неколку месеци вирусот ми ги одземаше здивот и зборовите, а ми ја остави тишината како единствено оружје за борба со гласноста на стравот. Моите сопатници во болничката соба на Инфективната клиника во делириум ми го прераскажуваа целиот живот пред да починат и да бидат закатанчени во лимени ковчези, врз кои никој не го распостилаше државното знаме. Ги чувам нивните телефонски броеви, кои наскоро операторот ќе ги продаде на некој кој не знае ништо за луѓето што заминале. Нема подобар начин да се посведочи нечие отсуство од тоа да се напише порака некому што заминал. А отсуството е јазик на историјата, која нè учи дека за секој човек и процес постои некој друг, застрашувачко ист. Ги живееме деновите кога се исполнуваме со страв како напуштена саксија што се полни со дождовница. Додека лежев неподвижен во собата со прозорец насочен кон премрзнатите птици, не можев да верувам дека ова тело е сè уште мое. Постоеја само мисли што преобликуваа спомени, кои му ветуваа на телото дека ќе го однесат назад во просторите на сигурноста кога ќе му се врати силата. Немам поинаков начин да го опишам сето одземено време од ритуалите на животот, освен како „одземање на силата“. Благодарен сум на сите пораки со поддршка што ги добивав од пријателите, блиски и далечни, на спокојните гласови на докторите и медицинските сестри, кои нечујно ги стишуваа извиците на болка што доаѓаа од болничките соби. Се присетив на стиховите од песната „Лалиња“ на Силвија Плат: „Се учам на спокојство, тивко лежејќи сама / како што светлината лежи врз овие бели ѕидови, овој кревет, овие раце. / Јас сум никој (…) / Им ги дадов моето име и моите алишта на медицинските сестри/и мојата историја на анестезиологот и моето тело на хирурзите“, или на една од последните песни на Брехт: „Во белата соба во болницата Шаритé“: „Од пред извесно време / ја изгубив сета страв од смртта. Зашто ништо / не може да ми се случи ако и самиот / сум ништо.“ Благодарен сум на секое ново будење без страв дека ќе ми биде одземено нешто, зашто ништо не ми припаѓа - ниту љубовта, ниту стравот, ниту зборовите. Оние зборови со кои велам дека љубовта е бестрашна, а стравот се плаши да биде љубен.