X
 27.09.2018 Економија

Приказна за инфлацијата во Југославија

Од 1879 година валутата им била боливар. Од 1 јануари 2007 година имале боливар фуерте, што било последица од бришењето три нули. На крај, на 20 август 2018 година, Венецуела го доби боливар соберано, суверен боливар, поради бришење на уште три нули, овој пат поради најголемата инфлација во историјата на земјата. До неодамна инфлацијата за оваа година беше околу 14.000 отсто.

Цените на стоката, пак, во зависност од методологијата на пресметувањето, пораснале помеѓу 65.000 и 83.000 отсто. Земјата со многу извори на особено квалитетна нафта падна во рецесија во 2014 година, непосредно по смртта на претседателот Хуго Чавез, и до денес, под притисок на американските санкции, непочитувањето на администрацијата на Николас Мадуро и политичката нестабилност, во рецесија паѓа сѐ подлабоко. 
Сцените од Венецуела потсетуваат на времето кога погонот „Рифле“ во Тоскана, Италија, дневно произведувал 50.000 пара фармерки кои во голем дел се продаваа во Трст.

1
Фото: Printscreen/Youtube


Во приказната за инфлацијата во Југославија фармерките претставуваат една од сликите за состојбата во поголемиот дел од 80-тите години, заедно со боновите за гориво за автомобили, возењето „пар-непар“, во зависност од последната цифра на регистарските таблички на секој автомобил, редовите пред продавниците за детергент, кафе, шеќер и масло. Со сето тоа, имаше и години во кои поединци заработиле пари менувајќи девизи на црниот пазар - германски марки, американски долари, швајцарски франци - за југословенски динари и обратно.

Не беше тоа ни блиску како инфлацијата на почетокот на 90-тите години кога со уништената Сојузна Република Југославија владееше Слободан Милошевиќ, меѓутоа, дефинитивно влијаела врз силната економија на СФРЈ. СФРЈ, на пример, од 1952 до 1965 година економски растела за 9,5 отсто, на исто ниво како азиските тигри во 90-тите. Од 1974 до 1979 година во СР Хрватска странските инвестиции во БДП претставуваа поголем дел отколку што тогаш ги имала Јапонија, која економски цветала.

Во 70-тите години СР Хрватска достигнала 30 отсто од БДП на федерацијата. Вистина е дека 70-тите беа години на големо задолжување, но вистина е и дека во овие години каматите во светот беа ниски. Својот крај СФРЈ го доживеа со надворешниот долг од 22 милијарди долари. Денес сите седум самостојни републики имаат надворешен долг помал од 200 милијарди долари.

Работите во Југославија економски тргнале наопаку пред смртта на Тито. Земјата успеа да ја избегне нафтената криза благодарение на нафта од Либија, но не и светскиот раст на каматите на кредитите од 1978 година. Републиките некое време водеа политика според која се задолжувале секоја за себе, сметајќи дека тоа некој ќе го плати. Тито беше стар и немоќен, а кредитите сѐ поскапи. Инфлацијата таа година порасна на 8,8 отсто, наредната на 12,1 отсто, па во 1980 година на 14,2 отсто, во 1981 на 16,8 отсто...

Анегдота од 1979 година вели дека Тито на состанок со сојузната влада бил доста огорчен кога дознал дека се планира девалвирање на динарот за 30 отсто за да се поттикне извозот, кој паднал во однос на увозот.
- Лесно ви е да девалвирате. Тоа може да се направи и со половина мозок. Каде ви беше паметот што дозволивте до тоа воопшто да дојде - им рекол тој. Но, земјата била таму каде што била и тоа морало да биде направено. По смртта на Тито работите за брзо време излегле од контрола.

Таа година инфлацијата достигна повеќе од 1.000 отсто, па новиот премиер мораше итно да ја спаси економијата, која и понатаму функционираше со сите моќни компании што денес се веќе историја. Марковиќ веднаш отишол кај претседателот на САД, Џорџ Буш Постариот, и со него преговарал финансиска помош за Југославија во замена за пазарно пренасочување на економијата.

Во рок од две години Марковиќ успеа да ја донесе инфлацијата на нула, динарот го направи конвертибилен, избриша неколку нули. Девизните резерви се зголемија за три милијарди долари, започна и приватизацијата, така што акциите почнаа да им се делат на работниците во согласност со фактот дека во самоуправниот социјализам овие компании и онака им припаѓаа на работниците. Ова Марковиќ го нарече „новиот социјализам“.

Но, новите власти на самостојните републики подоцна ја поништија оваа приватизација. Економијата и понатаму паѓаше, а најлошите удари на владата на Марковиќ ѝ беа нанесени од Слободан Милошевиќ.

Така, успехот на Марковиќ за уништување на југословенската хиперинфлација падна како жртва на национализмот, првенствено оној на Милошевиќ. Но, на крајот Марковиќ беше тој што во 2003 година во Хаг сведочеше против Милошевиќ.

Неколку други држави, вклучувајќи го и стариот Рим, претрпеле покатастрофални случаи на инфлација и хиперинфлација од Венецуела денес и, секако, полоши од Југославија.

10. Југославија


Југословенскиот динар од октомври 1993 до јануари 1995 година доживеа инфлација од 5 билијарди отсто (пет со 15 нули, односно 15 милиони милијарди отсто). Во годините пред тоа Југославија печатеше сѐ повеќе и повеќе пари за да го одржува буџетот. Исто така, владата им позајмуваше пари на своите граѓани.

Како што инфлацијата се влошувала, така владата одговарала со одредување на цените и бизнисите под утврдената цена. Државните компании изгубиле многу, а приватните компании не успеале да ја продадат стоката и услугите по цените што ги одредила државата.

Граѓаните не можеле да си дозволат гориво за своите автомобили, па затоа масовно се возеле со јавен превоз. Во октомври 1993 година владата вовела нов динар, кој вредел колку еден милион стари динари. Брзо стана жртва на инфлацијата. Владата одговори со воведување нов динар еднаков на една милијарда динари. Во јануари 1994 година бил воведен нов супердинар, а еден супердинар бил еднаков на 10 милиони нови динари. Во меѓувреме компаниите, а подоцна и владата, се префрлиле на употреба на германската марка.

9. Стариот Рим


Фактот дека сериозната инфлација е наведена како еден од главните извори за пропаѓањето на стариот Рим, докажува дека инфлацијата не е проблем само на модерното време. Инфлацијата започнала околу 200 година кога Антониската чума предизвикала многу смртни случаи, што довело до недостиг на робови и ненадејно зголемување на платите за работа.

Ова довело до повисоки цени на стоката, а истовремено римската војска брзо напредувала и го ширела Римското Царство, па ѝ биле потребни пари за да изгради инфраструктура. Затоа власта одлучила да го намали процентот на среброто во монети со мешање со други метали.

Така, морало да се создадат повеќе монети отколку што државата можела да има. Граѓаните подоцна откриле дека во сребрените монети немало чисто сребро, па ги зголемиле цените на своите производи, за да ја покријат загубата. Несигурноста продолжила со секоја промена на кралот, влошувајќи ја ситуацијата. Помеѓу 200 и 300 година вредноста на римските пари паднала за 15.000 отсто. Во периодот на распаѓање на царството, инфлацијата била толку силна што владата не можела да ја плати војската, иако даноците биле рекордни. Бунтовната војска се свртела против кралот, а тоа довело до пропаст.

8. Германија


Помеѓу 1919 и 1923 година Германија се соочила со најтешката хиперинфлација во историјата. Нејзината валута папиермарк изгубила толку многу на вредноста што работниците се упатувале кон пазарот за да ги купат производите што им биле потребни веднаш штом ќе добиеле плата. Владата не се ни заморувала со воведување мерки за заштита од инфлација со печатење нови банкноти. Германците толку многу се занимавале со нулите, што почнале да страдаат од единствено ментално нарушување наречено нулти удар. Сонувале нули и броеви, пресметувале во броеви со многу нули.

Било нормално некој да каже дека има три милиони деца или дека има 40 милијарди години. Хиперинфлацијата била резултат на прекумерното печатење пари за да се финансира учеството во Првата светска војна, како и за воени репарации на сојузничките сили по изгубената војна. До ноември 1923 година еден американски долар вредел 4,2 милијарди марки. Хиперинфлацијата завршила кога новата влада преговарала за постапка за отплата на сојузниците.

7. САД


13-те колонии што подоцна ќе ги формираат САД ја вовеле валутата континентал за да се финансира револуцијата против Британија. Парите немале никакво покритие освен ветувањата дека ќе се вратат. Тоа предизвикало инфлација бидејќи многу граѓани не биле сигурни во способноста на владата да ги врати парите. Инфлацијата била толку страшна, што американските граѓани ги продавале резервите во замена за злато и сребро, а не во континентал зашто се сметал за безвреден.

Ефектите на инфлацијата ги влошила британската влада, која почнала да печати фалсификувани пари и да ги испраќа во Америка. Оваа инфлација била толку силна, што многумина со години по војната останале во големи долгови. Ова резултирало со бунтот на Шај и создавањето на американскиот устав.

6. Унгарија

Унгарија во историјата двапати доживеала голема инфлација. Првиот пат по распадот на Австро-Унгарија по Првата светска војна, а втората инфлација кон крајот на Втората светска војна.

По Првата светска војна новата влада почнала да печати пари за да го финансира својот буџет. Имало инфлација во која земјата ја заменила круната со пенго во 1926 година. Другата инфлација започнала во 1944 година кога повеќето унгарски инфраструктури биле уништени, а Русија ја натерала Унгарија да плати воена оштета.

Унгарија, која немала пари, реагирала така што почнала да печати пари, со што инфлацијата пораснала за 150.000 отсто на ден. Владата исто така ги вовела милпеного и билпенгото за полесно да раководи со нулите, но тие биле бескорисни бидејќи и тие набрзо добиле многу нули. До јули 1946 година американскиот долар вредел 460 билиони пенго. На 1 август 1946 година владата го напуштила пенгото и го заменила со форинта.

5. Зимбабве

Хиперинфлацијата во Зимбабве во 2008 година била една од најлошите некогаш забележани. Кога достигнала врв, цените на стоките секој ден двојно се зголемувале, а невработеноста била 80 отсто. Парите изгубиле вредност штом владата вовела банкнота од 100 билиони зимбабве долари. Во 90-тите години претседателот Роберт Мугабе запленил земја од искусни бели фармери и им ја дал на неискусни црни земјоделци. Тоа довело до ненадеен пад во производството, предизвикувајќи фармите и фабриките да земаат кредити, за на крај да се затворат.

Вишокот пари во оптек, неплатените долгови, затворените фабрики, невработеноста и нискиот извоз се совршен рецепт за инфлација. Наместо да се соочи со проблемот и да го реши, владата одговори на инфлацијата со печатење пари и одредување на цената на стоката, што само ја влоши ситуацијата.

4. Австрија

Австрија повторно станала независна по распаѓањето на Австроунгарското Царство. Нејзините соседи, Чехословачка и Југославија, наметнале антитрговска политика кратко време по нејзиното создавање. Во Австрија различните региони вовеле трговска политика кон другите региони. Австрија наскоро влегла во војна против Чехословачка и Југославија. Владата почнала да печати пари за финансирање на војната, зголемувајќи го бројот на банкноти во оптек за 14.250 отсто помеѓу 1919 и 1923 година. Потоа следувала инфлација. Австрија не закрепнала од инфлацијата пред да биде окупирана од Германија за време на Втората светска војна.

3. Грција


Грчката инфлација од 1941 до 1944 година била резултат на германската и италијанската окупација за време на Втората светска војна. Грчката драхма почнала да опаѓа кога земјата била нападната од Германија во 1941 година. Трговците барале стоката да се плати во злато. Германија и Италија ги користеле грчките пари за купување производи од грчките трговци и за финансирање операции во Северна Африка. Кога ги потрошиле парите, ѝ наредиле на грчката банка да испечати повеќе пари. Драхмата набрзо станала бескорисна бидејќи ја имало премногу во оптек, што довело до инфлација.

2. Кина


Кинеската хиперинфлација од 1937 до 1949 година била резултат на владиното печатење пари за финансирање на војните. Најпрво за втората кинеско-јапонска војна, а потоа за кинеската граѓанска војна. Во 1937 година еден американски долар вредел 3,41 јуани. Во 1945 година вредел 1.222 јуани, а во 1949 година вредел 23,3 милиони јуани. Пред инфлацијата некои банки биле одговорни за издавање сопствени пари.

1. Полска

Полска во 1918 година повторно станала независна и била нестабилна кога почнала војна со Русија. Без никаков извор на приходи, владата почнала да печати пари за финансирање на војната. Ова ја дестабилизирало валутата и таа се срушила во 1923 година. Кон крајот на мај 1923 година доларот бил вреден 52,875 полски марки. До крајот на декември вредел 6,4 милиони марки, а на 10 јануари 1924 година вредел 10,3 милиони марки. На врвот на инфлацијата владата испечатила банкноти од 50 милиони марки.
Подготвил: Тамара Гроздановски

Издвојуваме

Слични вести од Fakulteti.mk

Економија