Институтот за нуклеарна наука Винча е истражувачка институција за нуклеарна физика во близина на Белград. Покрај нуклеарната физика, институтот се занимава и со истражувања во областа на физиката, хемијата и биологијата. Институтот бил основан во 1948 година под името „Институт за физика“. Во текот на 50-тите години биле основани различни истражувачки групи и биле изградени два истражувачки реактори. Институтот работи со два истражувачки реактори РА и РБ кои биле испорачани од СССР. Поголемиот од двата реактори имал моќност од 6,5 MW и користел гориво снабдувано од СССР со 80 отсто збогатен ураниум.

Програмата за нуклеарно истражување завршила во 1968 година, а реакторите биле затворени во 1984 година.

Но, во 1958 година во Винча се случило нешто неочекувано

Шест млади истражувачи на возраст меѓу 24 и 26 години спровеле експеримент на реакторот, а резултатите требало да се искористат за дипломска работа на студент. Во еден момент тие почувствувале силен мирис на озон. Им биле потребни 10 минути да го откријат изворот на озонот, но дотогаш веќе биле изложени на радијација.

Пациентите најпрво биле лекувани во Белград, под надзор на д-р Васе Јанковиќ. Благодарение на личните врски на директорот на Институтот, Павле Савиќ, биле префрлени во Институтот Кири во Париз.

Итно била спроведена експериментална постапка врз озрачените лица


Сите донатори биле Французи: Пабион, Алберт Бирон, Рејмонд Кастание и Одета Драги, мајка на четири мали деца. Петтиот донатор бил Леон Шварценберг, член на тимот на Мате. На 11 ноември 1958 година, Максиќ станал првиот човек на кој му била трансплантирана коскена срцевина од несроден дарител (Пабион). Од петте лекувани пациенти починал само Враниќ. Другите закрепнале и се вратиле во Белград за да продолжат да работат во Винча или други институти. Неколку години подоцна Дангубиќ родила здраво девојче.

Во СФРЈ инцидентот не добил значајно медиумско внимание

Веста накратко била пренесена од државната агенција „Танјуг“, но информацијата за инцидентот за брзо била прикриена. Меѓу причините бил и фактот што државната комисија заклучила дека несреќата била предизвикана од невнимание и недисциплина на истражувачите. На 21 ноември „Политика“ ја информирала југословенската јавност за успешното закрепнување на физичари, но и за тоа дека на 16 ноември, во раните утрински часови, еден од нив починал како последица на радијација, без да го спомене неговиот име.

Четири месеци подоцна, на 18 февруари 1959 година, истиот весник објавил дека по успешното лекување во Париз, физичарите се вратиле во земјата и биле сместени во хематолошкиот оддел на внатрешната клиника на Воено-медицинската академија, каде што била преземена понатамошна нега. И тоа било сѐ.

Во тоа време Југославија била меѓу петте водечки земји во светот во развојот на нуклеарната енергија, па имала сила за нејзиниот претставник да зборува на штотуку завршената годишна сесија на Генералното собрание на Обединетите нации во Њујорк и да го пренесе ставот на неговата влада за неопходноста од трајно прекинување на експерименталните нуклеарни експлозии.

Во таква атмосфера несреќата во Винча не одговарала на моментот, па по нивното враќање во земјава, државниот врв дискретно преку посредник им порачал на озрачените атомисти дека секое објавување на информации поврзани со несреќата би можело да му наштети на угледот на Југославија и дека тоа би се сметало за непријателски чин. На тоа било додадено: „Коментирајте кога ќе поминат триесет години, а сега е подобро да молчите“.

Извор: National Geographic
Фото: Novi Magazin