Не случајно ѕвонците на џамаларите висат под појасот, каде што се наоѓаат половите органи
Денес ги третираме како забава, а не многу одамна биле религиски феномени и луѓето верувале дека ќе донесат позитивни влијанија врз природата и заедницата. Во основата на овие обреди до неодамна постоеле суеверијата дека маскираните дружини носат магија која ќе ги елиминира лошите и ќе ги стимулира добрите слики околу нас, вели д-р Никос Чаусидис, редовен професор на Институтот за историја на уметност и археологија на Филозофскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во период од годината кога се одржуваат традиционални карневали во многу делови од Македонија, со него разговараме зошто луѓето и во 21 век облекуваат на себе животински кожи и се маскираат, од каде се корените на оваа традиција и зошто почнала?
Проф. д-р Никос Чаусидис / Извор: Јутјуб
Ова е период од годината кога на различни места во Македонија (и во светот) луѓето се маскираат. Облекуваат животински кожи, животински глави со рогови, бради, околу појасите ставаат клопотарци во различна форма. Поводите се различни, поврзани со празниците Василица, Водици... Велите дека „не почнало“ тука, отсекогаш постоело. Каде ги наоѓате најдлабоките побуди на човекот да се маскира? И зошто?
- Долго време во науката владеел став дека присуството на одредени културни феномени кај некој народ се резултат на влијанието или преземањето однадвор, односно од некоја друга средина. Вообичаено, зад овој концепт стои потребата културите од минатото да се делат на повредни и поразвиени (во првите се зародуваат и развиваат одредени културни феномени, а вторите, помалку вредни или „примитивни“ ги преземаат тие феномени). Во тие рамки и овие зимски обреди под маски често се објаснуваат како продукт на „поразвиените“ антички религиски традиции: дрвеногрчкиот театар, култот на Дионис, римските Сатурналии итн. Во современите науки сѐ повеќе се напушта овој пристап и секоја култура се смета за еднакво вредна, без разлика дали е голема или мала, повеќе или помалку древна во однос на некоја друга. Наместо ваквото рангирање, во основата на современите истражувања се става концептот на архетипското. Според него, во разни култури, дури и оние што се заемно оддалечени во простор и време, независно една од друга, многу често се појавуваат исти културни појави. Тоа се случува како резултат на истите мотивации, стремежи и потреби на луѓето – припадници на тие култури кои се универзални за целото човештво. Во основата на обредите за кои зборуваме стои исконската потреба на човекот да се маскира, т.е. да го менува својот идентитет. Оваа лична потреба со време добива и масовен формат и соодветна општествена цел.
Групата „Ратевски бамбурци“, Беровско / Извор: Јутјуб
Кои се целите на овие колективни маскирања?
- Нема дилеми дека денес овие манифестации ги доживуваме и ги вреднуваме од аспект кој порано воопшто не бил за нив релевантен. Ги третираме како забава, куриозитет, културно наследство, маалски, општински или државен патриотизам, натпревар, политиканство, сатира. Не треба да заборавиме дека изворно тоа биле религиски феномени зад кои стоела верба дека тие ќе резултираат со некакви позитивни влијанија врз природата и заедницата. Во основата на овие обреди до неодамна стоеле верувања, т.е. суеверија дека овие маскирани дружини се всушност магија која ќе ги елиминира лошите сили околу нас и ќе ги стимулира добрите.
Џоломарите од село Бегниште, Кавадаречко / Фото: Тоше Огњанов
Каква е улогата на маските во овој магиски чин?
- Денес во овие постапки функционира принципот на слободно творештво, без никакви забрани, што е во тотална спротивност со традиционалниот начин на маскирање. Сѐ до средината на минатиот век во Македонија и во околните балкански подрачја маските, односно ликовите во овие обреди, биле строго определени и без многу импровизации. Кај нив во преден план биле животинските обележја кои преживеале до денес (рогови, крзно, нагласени заби). Во науката постои мислење дека зад овие елементи стои потребата за транспонирање на виталната енергија (плодност, сила, здравје) од светот на „дивата природа“ (каде што најмногу ја има) во култивираниот животен простор на човекот, каде што секогаш има недостиг од неа. Да не заборавиме дека во некои наши краеви овие дружини се нарекуваат „мечкари“. Зад движењето на овие „диви дружини“ низ населбата, дворовите и куќите всушност некогаш стоела желба нивната витална енергија да се пренесе во овие простори и да трае во наредната година.
Има и мажи маскирани во женски ликови - Бегниште / Фото: Тоше Огњанов
Зошто во овие традиционални дружини учествуваат само мажи, кои се дури и маскирани во женски ликови?
- Затоа што овој обред ја добил својата основна структура во време на доминацијата на патријархалното општество во кое мажот, т.е. машката плодоносна сила се ставала во основата на сета вселена – како двигател на животот и на сите други процеси во неа. Не знам колку тоа денес е забележливо, но во традиционалните вакви дружини е многу нагласен еротскиот момент – присуство на разни симболи на машкиот полов орган, инсценирање полов акт, пеење еротски песни. Редовен реквизит на џамаларите бил специфичниот стап со фалусно значење. Кога тие ќе влезеле во дворот на некоја куќа, пожелно било тој да се брцне под здолништето на некоја од невестите од таа куќа (и покрај нејзиното противење) со верување дека тој чин ќе ѝ донесе рожба наскоро.
Зошто сево ова се случува среде зима, во „никакви“ климатски услови?
- Иако терминот „среде зима“ навидум е несоодветен, од симболички аспект тој е всушност идеален. Еве зошто. Во речиси сите архаични култури низ светот функционира „магијата на почетокот“, верувањето дека завршетокот на еден временски циклус не е само техничко прашање поврзано со броењето на деновите. Крајот на годината буквално претставува пропаст, т.е. уништување на светот, после што следува повторно создавање на нов свет. А при тоа создавање најважно е каков ќе биде почетокот. Ако тој биде позитивен – ќе му даде позитивен импулс и на целиот нареден циклус, така што и целата година ќе ни биде таква. Ова е всушност објаснување зошто ја славиме Нова година, зошто сакаме таа ноќ трпезите да ни се полни, да сме дотерани, да се сакаме и да се дружиме со блиските. До денес е зачувано суеверието дека е добро, кога ќе се спојат стрелките на часовникот, во дланките да држиш пари – за да ги имаш в раце целата наредна година. Ете затоа и џамаларите, т.е. василичарите одеа низ селата во овој период за да го исполнат со својата витална енергија почетокот на новата година, т.е. новиот сончев циклус.
Звукот - една од најважните работи. Село Бегниште / Фото: Тоше Огњанов
Секогаш, без исклучок, „преобразените“ околу појасите и во рацете носат големи ѕвонци, клопотарци. Каква е улогата на звукот? Кому е наменет и за што?
- Звукот отсекогаш, а не само денес, бил една од најважните работи во животот. Затоа што е многу делотворен – ги придвижува нештата и тоа на еден сосема необјаснив начин. Суштината може многу едноставно да се објасни преку современи примери кои секој од нас лично ги доживеал. Кога сме емоционално, па дури и физички премалени, вистинскиот звук, т.е. вистинската музика може за миг да нѐ „крене“, љубовна песна да нѐ „запали“, химна да нѐ „бодри“. Да потсетиме дека Орфеј со свирењето на својата фрула ја ставил под контрола сета природа. Не случајно ѕвонците на џамаларите висат под појасот, каде што се наоѓаат половите органи. Звукот што го создаваат може да се сфати како транспозиција на виталната сила на тие органи. На звукот од нивните клопотарци му се дава и друга функција – со шумот што го создаваат да се исполнат тишината и мракот, како симболи на смртта, и со тоа да се заплашат и истераат злите сили што демнат во нив.
„Ратевски бамбурци“ / Извор: Јутјуб
Денес многумина овие обичаи ги нарекуваат пагански и некако потсвесно ги врзуваат со традициите на старите Словени. Од друга страна, тие се сепак врзани со некои христијански празници (според стариот или новиот календар). Каде е тука вистината?
- Не може, а нема ни особена корист од одговорот дали овие традиции се словенски, или припаѓаат на балканските претсловенски култури (антички Македонци, Пајонци, Илири, Тракијци ...). Јасно е дека се работи за исклучително архаични традиции кои се потипични за руралните, т.е. селските средини отколку за градската култура специфична за поразвиените цивилизации. Речиси е сигурно дека дел од нив настанале како спој на традициите на автохтоните балкански народи и на сличните такви обичаи на Словените. Инаку, зборот „пагански“ сам по себе не значи ништо – само дека одредена традиција не е христијанска. Фактот што тие се случуваат за време на христијански празници можам да го преформулирам вака: тие се одвиваат на празници кои денес се христијански. Со тоа сакам да кажам дека овие празници изворно не биле христијански, туку пагански, а христијански станале подоцна. Христијанските отци, и покрај сето свое настојување, не можеле да ги искоренат овие обреди затоа што биле длабоко вкоренети во духот на тогашниот обичен човек. Затоа се решиле барем да ги христијанизираат деновите на кои тие се одвивале. Се знае дека така настанал и Божик – од празникот на Богот-Сонце кој, како и Христос, секоја зима се раѓа од подземјето (пештерата). Според одредени теории, празникот Св. Василиј, на кој најчесто се одвиваат маскираните обреди, бил „налепен“ на празникот на хтонскиот бог, покровител на подземјето, плодноста, богатството и животните. Некои сметаат дека конкретно тоа бил словенскиот бог Волос, т.е. Велес (чие име до денес го носи нашиот град Велес), на што меѓу другото укажува и сличноста на имињата на богот и на светителот.