На 15 октомври 1958 година, околу попладне, од раководителот на одделението за радиолошка заштита, тогашен Центар за професионални болести на улица „Делиградска“ бр.29 во Белград, било побарано да им укаже итна медицинска помош на шест лица кои работеле на реакторот на Институтот за нуклеарни науки во Винча и биле изложени на прекумерно радиоактивно зрачење.

Во тој момент почнала борбата за животите на младите атомисти. За нивна среќа, борбата завршила успешно откако во Париз им била извршена првата трансплантација на коскена срцевина во светот. Овој настан влезе во историјата на развојот на нуклеарната енергија, а во стручните кругови е познат како „Несреќата во Винча“.

Два дена по оваа несреќа, белградска „Политика“ објавила само кратко соопштение од ТАНЈУГ (државна новинска агенција). Во недела, на 19 октомври, истиот весник објавил кратка информација дека државниот секретар за надворешни работи ги посетил озрачените атомисти во Париз, во болницата Кири, а следната недела „Политика“ го објавила соопштението на Федералната комисија за нуклеарна енергија, во кое пишувало дека овој инцидент се случил кога реакторот излегол од контролирана реакција поради отстранување на безбедносните елементи и сигналните уреди, како и поради небрежност и недостиг на внимание на лицата што биле одговорни за операцијата на реакторот.

На 21 ноември „Политика“ ја информирала југословенската јавност за успешното закрепнување на атомистите, но и за тоа дека на 16 ноември во раните утрински часови еден од нив починал како последица на радијацијата, без да го спомене неговото име. Четири месеци подоцна, на 18 февруари 1959 година, истиот весник објавил дека по успешното лекување во Париз, атомистите се вратиле во земјата и биле сместени во одделот за хематологија на Клиниката за интерна медицина на Воено-медицинската академија, каде што понатаму докторите се грижеле за нивната здравствена состојба. И тоа било сѐ.

Од другата страна

Од друга страна, истиот ден кога се случила несреќата, во јавноста било објавено дека д-р Слободан Рибникар, научен соработник на Нуклеарниот институт „Борис Кидрич“ во Винча, ја добил престижната Октомвриска награда од Белград. Во Институтот се подготвувале да го угостат познатиот атомски физичар Нилс Бор и на самото место да му ги покажат своите научни достигнувања, од кои повеќето биле објавени во водечките светски научни списанија.

Во тоа време Југославија била меѓу петте водечки земји во светот во развојот на нуклеарната енергија, па имала сила нејзиниот претставник да зборува на штотуку завршената годишна сесија на Генералното собрание на Обединетите нации во Њујорк и да го пренесе ставот на неговата влада за неопходноста од трајно суспендирање на експерименталните нуклеарни експлозии.

Во таква атмосфера, несреќата во Винча не одговарала за моментот, па на озрачените атомисти, по враќањето во земјава, дискретно, преку посредник, им било кажано дека секое објавување информации за неа ќе биде штетно за угледот на Југославија и дека тоа би се сметало за непријателски чин. На тоа било додадено: „Коментирајте кога ќе поминат триесет години, а сега е подобро да молчите“.

Се молчело цели 39 години, до крајот на 1997 година, кога Билтенот на Нуклеарниот институт во Винча објавил текст под наслов „Сведок на настанот“. По изразена желба на авторот Стијеп Хајдуковиќ, еден од озрачените атомисти, текстот бил објавен постхумно.

Во три попладне озрачените атомисти со амбулантно возило биле пренесени во Центарот за професионални болести, каде што веднаш била извршена повторна деконтаминација со обилни тушеви (првата веќе била направена во Винча, како и отстранување на озрачената облека и обувки), пресоблекување и отстранување на влакната. Потоа на пациентите им била дадена крв за анализа и терапија: стрептомицин.


По неколку бурни часови, атомистите можеле да зборуваат за тоа што се случило. Шест од нив влегле во објектот со нуклеарниот реактор со нулта моќност RB, кој се користел само за експериментални цели: техничките асистенти Росанда Дангубиќ, Драшко Грујиќ, Живорад Богојевиќ и Стијепо Хајдуковиќ, како и двајца апсолвенти по физика на Природно-математичкиот факултет, Живота Враниќ и Радојко Максиќ, сите на возраст од 24 до 26 години, со исклучок на Богојевиќ кој бил малку постар. Целта на експериментот била да се измерат одредени параметри (интензитетот на неутронскиот извор од спонтани фисии) како клучен дел од дипломската работа на Враниќ.

Првата верижна реакција

Првата верижна реакција на овој реактор се случила на 30 април 1958 година. Колку тоа значело за меѓународниот престиж на Југославија, говори податокот дека веќе на 17 мај шефот на државата, Јосип Броз, свечено го пуштил во употреба реакторот. На комеморативната плоча пишува дека тој ден во 9 часот и 16 минути и во негово присуство била постигната верижна реакција, што била јасна порака дека во работата со реакторот е постигната заштита од радијација, со околу 200 килограми ураниум. Но, тоа не било така: притискањето на копчето од страна на претседателот било симболично, а заштитата на операторите била далеку под нивото што било достигнато во тогашниот свет.

Дури и младите атомисти го знаеле тоа на 15 октомври, но нивната желба да ја совладаат нуклеарната енергија била посилна од сознанието дека тие работат без систем за автоматско запирање на реакторот за време на неговата суперкритична работа. Шефот на проектот им дозволил на младите атомисти да работат на реакторот и покрај нивните предупредувања за овие недостатоци.

Одеднаш, среде експериментот, се појавил силен мирис на озон. Атомистите знаеле дека тој настанал како резултат на дејството на зрачењето на кислородот во воздухот, па затоа, сфаќајќи дека се во зона на прекумерно радиоактивно зрачење, веднаш ја прекинале работата на реакторот и го напуштиле објектот. Набрзо се дознало дека емитираното зрачење не може да се измери со ниту еден инструмент во Винча и оправдано се претпоставувало дека дозите на кои биле изложени биле смртоносни.

Шесте озрачени пациенти со специјален авион биле пренесени во Париз, во болницата „Кири“. Потоа следувало собирање примероци од коскената срцевина, па трансфузија на крв директно од дарители. Сето тоа било подготовка за она за кое отишле во Париз, ​​она што ќе им ги спаси животите и ќе се примени првпат во историјата на медицината - трансплантација на здрава коскена срцевина која ќе ја замени нивната, уништена од зрачење, која повеќе не била способна да произведува крвни зрнца.

Но, од друга страна, морале да најдат донатори. Наједноставно било да се најдат имињата на доброволните крводарители кои имаат исти крвни групи како болните атомисти во болничкото досие и да им се објасни што се бара од нив. Секако, требало да бидат информирани за можните последици врз нивното здравје, па дури и за прашањето дали воопшто ќе го преживеат вадењето на коскената срцевина, како и дека тогашната медицина немала одговор за тоа. Но, човечките мотиви биле посилни од овие непознати.

Ремон Кастаље, автомеханичар, татко на две деца; Марсел Пабијон, државен службеник, татко на три деца; Одет Драги, домаќинка, мајка на четири деца; Алберт Бирон, службеник, Шпанец оженет со Французинка, татко на две деца и Леон Шварценберг, лекар од тимот што ги лекувал озрачените атомисти во болницата „Кири“, татко на две деца - се согласиле, свесни за можните последици, да бидат доброволни донатори на коскена срцевина.